Hồi đầu thảo là một dược liệu có tính bình và vị đắng, là một cây dược liệu phổ biến ở vùng núi phía Bắc và được sử dụng rộng rãi trong kinh nghiệm dân gian. Theo y học cổ truyền, Hồi đầu thảo được sử dụng để điều trị một số bệnh như mụn nhọt, đau dạ dày, bế kinh và cao huyết áp ở phụ nữ. Ngoài những ứng dụng đã biết, hồi đầu thảo còn có tiềm năng hỗ trợ điều trị nhiều bệnh khác mà chưa được khám phá hết. Khi sử dụng hồi đầu thảo để điều trị các bệnh này, cần tuân theo các hướng dẫn về liều lượng và cách sử dụng phù hợp.
Tìm hiểu chung
Tên gọi, danh pháp
Tên Tiếng Việt: Hồi đầu thảo.
Tên khác: Hồi đầu, Vùi sầu, Vùi đầu thảo, Cỏ vùi đầu, Vạn bốc, Hồi thầu, Củ điền thất, Thủy điền thất, Mần tảo láy (Tày).
Tên khoa học: Schizocapsa plantaginea Hance (hoặc Tacca plantaginea (Hance) Drenth), họ Râu hùm (Taccaceae).
Đặc điểm tự nhiên
Hồi đầu thảo là một loại cây thân thảo có hoa, với chiều cao trung bình khoảng 20 – 30cm. Rễ củ của cây có hình dạng tròn hoặc hình trứng, cong lên và không có thân.
Lá của cây mọc thẳng từ rễ, có hình trái xoan thuôn, dài khoảng 20cm và rộng từ 7 – 10cm. Mép lá có dạng lượn sóng, men theo cuống lá và mở rộng thành bẹ ở gốc; đầu lá hơi nhọn. Mặt trên của lá có màu xanh mượt, bóng, trong khi mặt dưới có màu nhạt. Cuống lá dài khoảng 5 – 7cm và có rãnh.
Cụm hoa của cây mọc ở kẽ lá thành tán, mỗi tán có từ 6 – 10 hoa trên một cái cán mập, dẹt. Ban đầu cụm hoa thẳng, sau đó cong gập xuống. Cụm hoa có chiều dài lên đến 10cm. Bao hoa bao gồm 4 lá bắc màu tím, trong đó có hai lá bắc nhỏ hơn. Hoa của cây có màu tím. Bao hoa có hình dạng ống ngắn, dạng đấu, chia thành 6 thùy, với 3 thùy ngoài lớn hơn và rộng hơn. Nhị được gắn kết trên các thùy của bao hoa. Quả của cây có hình dạng nang và mở không đều ở đỉnh. Hạt nhỏ có hình thoi, có nếp nhăn dọc và màu nâu.
Cây hồi đầu thảo thường có mùa hoa quả từ tháng 9 đến tháng 12. Cây thích môi trường ẩm ướt và có thể chịu bóng. Thường mọc dưới tán cây khác, ven suối, mương nước hoặc ven rừng ẩm. Cây tạo ra hoa quả hàng năm, và quả chín thường tách thành 3 mảnh để hạt thoát ra ngoài. Hạt giống thường được truyền đi qua nguồn nước. Tuy nhiên, quanh cây mẹ thường có nhiều cây con mọc từ hạt. Do đó, trong tự nhiên, cây thường mọc thành từng đám.
Cây Hồi đầu thảo
Phân bố, thu hái, chế biến
Phân bố: Hồi đầu thảo có thể mọc tự nhiên trong rừng núi hoặc được trồng trong vườn. Loại cây này thích môi trường ẩm ướt và thường được tìm thấy ở các vùng ven bờ suối. Các tỉnh Cao Bằng, Lạng Sơn, Hà Giang, Tuyên Quang, Bắc Cạn, Thái Nguyên và Lào Cai ở Việt Nam đều có sự hiện diện của hồi đầu thảo. Hồi đầu thảo được coi là một cây thuốc quý ở Việt Nam. Tuy nhiên, do việc khai thác liên tục, trữ lượng cây đã giảm đáng kể.
Thu hái: Rễ củ của hồi đầu thảo được thu hái vào mùa hạ. Để thu hoạch, ta sẽ đào củ (thân rễ) của cây, sau đó rửa sạch, thái mỏng và phơi hay sấy khô.
Chế biến: Sau khi thu hoạch, lá và rễ con được loại bỏ, rễ củ được rửa sạch và sau đó phơi hoặc sấy khô. Trước khi sử dụng, dược liệu cần được ủ mềm, thái thành phiến và sau đó tẩm nước gừng và sao vàng.
Bộ phận sử dụng
Củ hồi đầu thảo, hay còn gọi là thân rễ, là phần cây được thu hoạch để sử dụng làm thuốc chữa bệnh.
Rễ củ Hồi đầu thảo là bộ phận được sử dụng làm thuốc
Thành phần hoá học
Rễ củ hồi đầu thảo chứa tinh bột, alkaloid, yamogenin, các taccalonolide A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K. Ngoài ra, củ hồi đầu thảo còn được tìm thấy chứa chủ yếu saponin steroid là thành phần quan trọng. Khi được thủy phân, chất này sẽ tạo ra diosgenin với hàm lượng dao động từ 1,12% đến 1,14%.
Nghiên cứu của Liu và đồng nghiệp vào năm 2006 đã phân lập thành công 5 loại withanolide mới, gọi là plantagiolides AE (1, 3 – 6), cùng với withanolide glucoside chantriolide A (2), từ toàn bộ cây Hồi đầu thảo. Các withanolide là những hợp chất tự nhiên với tiềm năng trong lĩnh vực dược phẩm và điều trị bệnh.
Công dụng
Theo Y học cổ truyền
Hồi đầu thảo có vị đắng, tính hàn.
Theo y học cổ truyền, hồi đầu thảo được cho là có nhiều công dụng quan trọng. Nó được cho là có khả năng bổ huyết, chống khí huyết ứ trệ, giảm tình trạng huyết ứ, thông kinh, tiêu thũng, giảm sưng, tạo điều kiện cho tiêu hóa, điều hòa chu kỳ kinh nguyệt và lợi mật.
Hồi đầu thảo giúp tiêu thũng, giảm sưng
Theo Y học hiện đại
Hiện tại vẫn còn hạn chế trong việc nghiên cứu về hồi đầu thảo và chưa có đủ thông tin về tác dụng của nó. Tuy nhiên, hồi đầu thảo được coi là có tiềm năng lớn và đang được hy vọng trong các nghiên cứu tương lai.
Các nghiên cứu trên ung thư biểu mô tế bào gan
Theo nghiên cứu được thực hiện bởi Huang và cộng sự vào năm 2023, họ đã phân lập được một hợp chất gọi là SSPH I từ Hồi đầu thảo, đó là một loại saponin steroid có khả năng chống ung thư trong mô tế bào gan. Các tác giả đã phát hiện rằng SSPH I có tác dụng đáng kể trong việc ngăn chặn sự tăng sinh và di cư của tế bào ung thư HepG2.
Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng SSPH I có khả năng ức chế quá trình ferroptosis, một quá trình chết tế bào theo chương trình phụ thuộc sắt. Tuy nhiên, khi sử dụng ferrostatin-1 (một chất ức chế ferroptosis) hoặc ciclopirox (một loại thuốc thải sắt), tác dụng của SSPH I sẽ giảm đi một phần.
Kết quả của nghiên cứu cho thấy rằng SSPH I có khả năng gây ra ferroptosis trong tế bào ung thư gan HepG2 bằng cách gây ra tình trạng quá tải sắt trong tế bào. Điều này có thể mở ra tiềm năng trong việc phát triển SSPH I như một chất chống ung thư tiềm năng trong điều trị ung thư gan. Tuy nhiên, cần thêm nhiều nghiên cứu để hiểu rõ hơn về cơ chế tác động và tiềm năng điều trị của SSPH I trong người.
Nghiên cứu khác của Sun và cộng sự tiến hành vào năm 2018, họ đã tìm hiểu về tác dụng điều trị tiềm tàng của một loại saponin được phân lập từ Hồi đầu thảo đối với ung thư biểu mô tế bào gan SMMC-7721 và Bel-7404. Kết quả của nghiên cứu cho thấy saponin có trong Hồi đầu thảo có tác dụng chống lại tế bào ung thư gan, bằng cách ức chế sự tăng sinh của tế bào ung thư biểu mô gan, gây ra hiện tượng chết tế bào theo chương trình (apoptosis) và ức chế sự phát triển của khối u trên chuột thí nghiệm.
Những phát hiện này cho thấy hồi đầu thảo có tiềm năng là một phương pháp điều trị tiềm tàng cho ung thư biểu mô tế bào gan. Tuy nhiên, để đánh giá rõ hơn về hiệu quả và an toàn của hồi đầu thảo trong điều trị ung thư gan, cần tiếp tục nghiên cứu và thử nghiệm trên con người.
Hồi đầu thảo có tiềm năng lớn cần được nghiên cứu thêm trong điều trị ung thư biểu mô tế bào gan
Ngoài ra trong một nghiên cứu được thực hiện bởi Zhou và cộng sự vào năm 2020, đã chứng minh rằng SSPH I, một hợp chất saponin được tìm thấy trong Hồi đầu thảo, có hoạt tính chống ung thư mạnh mẽ đối với tế bào HepG2 và BEL-7402, hai dòng tế bào ung thư gan phổ biến. Nghiên cứu cũng đã tìm ra cơ chế hoạt động của SSPH I trong việc ức chế tế bào ung thư HepG2.
SSPH I đã được chứng minh là có khả năng ức chế quá trình tự thực bào, một quá trình quan trọng trong sự phát triển và sinh tồn của tế bào ung thư. Đồng thời, SSPH I cũng thúc đẩy quá trình apoptosis, một quá trình chết tế bào theo chương trình được kích hoạt để loại bỏ các tế bào ung thư. Cơ chế chính mà SSPH I sử dụng để đạt được điều này là thông qua ngăn chặn phản ứng tổng hợp autophagosome-lysosome.
Các phát hiện này cho thấy tiềm năng của SSPH I trong việc điều trị ung thư gan. Việc ức chế quá trình tự thực bào và thúc đẩy quá trình apoptosis có thể làm giảm sự phát triển và số lượng tế bào ung thư, giúp kiểm soát bệnh tốt hơn.
Liều dùng & cách dùng
Hồi đầu thảo là một cây được sử dụng trong y học dân gian để giúp tiêu hóa, giảm đau bụng, điều trị tiêu chảy, sốt vàng da, điều chỉnh chu kỳ kinh nguyệt bất thường ở phụ nữ, giảm triệu chứng suy nhược thần kinh, đau dây thần kinh và kiểm soát huyết áp cao. Thông thường, liều lượng hàng ngày dao động từ 4 đến 20g, thường dùng dưới dạng thuốc sắc. Có thể ngâm hồi đầu thảo trong rượu để sử dụng uống.
Hồi đầu thảo được sử dụng trong dân gian để giúp tiêu hóa tốt
Bài thuốc kinh nghiệm
Thuốc chữa huyết áp của phụ nữ
Hồi đầu thảo 1,2g, Hương phụ 18g, nước 300ml. Sắc còn 200ml chia ba lần uống trong ngày.
Chữa phụ nữ vòng kinh không đều, kinh ít, huyết xấu, thường đau bụng
Hồi đầu thảo tác bột, uống mỗi ngày 10g trong 10 ngày liền từ sau khi thay kinh 2 tuần. Uống vài ba đợt thì vòng kinh đều, máu tốt.
Hồi đầu thảo giúp chữa vòng kinh không đều
Chữa bế kinh đau bụng
Dùng 20g bột Hồi đầu thảo uống với rượu, chia làm 2 lần. Hoặc dùng bột Hồi đầu thảo ngâm rượu (100g bột ngâm với 300ml rượu 36 – 40 độ). Uống mỗi lần 20ml. Ngày uống 2 – 3 lần.
Chữa đau dạ dày, viêm tá tràng, ăn kém tiêu, đau tức vùng thượng vị, viêm gan mạn tính
Uống bột Hồi đầu thảo mỗi ngày 6 – 10g. Kiêng dùng giấm, rượu.
Bột Hồi đầu thảo giúp giảm đau dạ dày
Chữa vết thương sưng tấy, mụn nhọt
Cả cây Hồi đầu thảo để tươi, giã nát chế thêm giấm hay nước, đắp băng.
Lưu ý
Có người cho rằng vị thuốc Hồi đầu thảo có tính dược như Tam thất và dùng nó thay cho Tam thất. Nhưng với những tác dụng như trên thì việc thay thế là không hợp lý.
Do sự đa dạng về thể trạng của mỗi người, liều lượng của các vị thuốc trên có thể được điều chỉnh để phù hợp với từng trường hợp cụ thể. Vì vậy, không nên tự ý áp dụng mà cần tìm ý kiến từ các chuyên gia bác sĩ chuyên về y học cổ truyền.
Để hiểu rõ hơn về tình trạng sức khỏe cá nhân và nhận được hướng dẫn chính xác, bạn nên hỏi ý kiến từ bác sĩ có chuyên môn trong lĩnh vực y học cổ truyền. Họ sẽ có thể đánh giá tình trạng cơ thể của bạn và tư vấn về liều lượng và cách sử dụng các vị thuốc phù hợp.