Tên Tiếng Việt: Đơn lá đỏ.
Tên khác: Cây đơn mặt trời; lá đơn đỏ; đơn đỏ mặt trời; hoa đơn mặt trời; đơn tướng quân; đơn tía; cây lá liễu; liễu hai da; liễu đỏ; cây mặt quỷ; hồng bối quế hoa.
Tên khoa học: Excoecaria cochinchinensis Lour. Họ: Thầu dầu (Euphorbiaceae).
Đặc điểm tự nhiên
Đơn lá đỏ là loài cây nhỏ, cao khoảng 1m. Cành nhỏ, vươn dài, màu đỏ tía.
Lá mọc đối, thuôn – hình trái xoan ngược, có răng cưa bên mép, có 2 đầu nhọn ở gốc và đầu, dài 6 – 12 cm, rộng 1,2 – 4 cm, mặt trên lá màu xanh sẫm bóng, mặt dưới màu đỏ tía. Cuống lá dài 0,5 – 1 cm; lá kèm dài 1mm, hình mác nhọn.
Cụm hoa gồm nhiều hoa đơn tính, cùng gốc hoặc khác gốc, mọc ở kẽ lá hoặc đầu cành; hoa đực nhỏ dài, có 3 lá đài hình mác nhọn, 3 nhị; hoa cái to hơn, có 3 lá đài hình trái xoan nhọn, hơi khía răng ở mép, bầu hình trứng.
Quả nang, có cạnh, có 3 mảnh, đường kính khoảng 1 cm, bên trong chứa hạt hình cầu, màu nâu nhạt.
Mùa hoa quả vào khoảng từ tháng 4 – 6.
Phân bố, thu hái, chế biến
Chi Excoecaria L. có 5 loài ở Việt Nam. Loài đơn mặt trời tồn tại ở 2 dưới loài: E. cochinchinensis Lour. var. cochinchinensis và E. cochinchinensis Lour. var. vindis (Pax ex Hoffm.) Merr. (Nguyễn Nghĩa Thìn, 1995). Đơn mặt trời là cây ưa sáng, ưa ẩm và ưa bóng mọc ở rừng, trên đất đá vôi, thường gặp ở ven suối. Cây lá đỏ thường được trồng ở vườn gia đình hay trong các vườn thuốc của các cơ sở y tế để làm cảnh và làm thuốc.
Cây mọc hoang và cũng được trồng khắp nơi. Cây còn có ở Mianma, Trung Quốc, Đài Loan, Lào, Campuchia, Thái Lan, Malaixia. Những cây mọc hoang thường cao to hơn, lá ít có màu đỏ tía hơn, có khi mặt dưới có màu xanh, phiến lá hình mác thuôn dài hơn, có tác giả cho đó là một thứ khác: Excoecaria cochinchinensis Lour. Var viridis (Pax. Et Hoffm.) Merr.
Cây xanh tốt quanh năm. Những cây không bị thu hái cành lá thường xuyên mới có hoa quả. Chưa quan sát được cây con mọc từ hạt. Tái sinh vô tính khỏe, trồng được bằng cành.
Cây mọc hoang thường cao to hơn, lá ít có màu đỏ tía hơn
Bộ phận sử dụng
Bộ phận sử dụng là toàn cây. Có khi người ta dùng lá và rễ, mủ cây, thu hái quanh năm, phơi khô.
Thành phần hoá học
Lá đơn mặt trời chứa flavonoid 1,5%, saponin, anthranoid, đường khử, coumarin, tannin. Sơ bộ xác định flavonoid có 6 chất trong đó một chất thuộc nhóm flavonoid (Phạm Xuân Sinh và csc, 1998).
Công dụng
Theo y học cổ truyền
Đơn lá đỏ có vị cay, hơi đắng, tính bình, có ít độc. Theo đông y, cây có tác dụng thống kinh hoạt lạc, chỉ thống, sát khuẩn. Lá đơn mặt trời có vị đắng ngọt, tính mát, có tác dụng thanh nhiệt giải độc, khư phong trừ thấp, lợi tiểu, giảm đau.
Theo y học hiện đại
Tác dụng chữa mụn nhọt, mẩn ngứa
Lá chữa bệnh ngoài da rất tốt như các bệnh ngứa, mụn nhọt, mày đay, còn dùng trị lỵ, đái ra máu, đại tiện ra máu, tiêu chảy lâu ngày.
Các tác dụng khác
Ở Thái Lan, lá còn được dùng làm thuốc trợ đẻ. Mủ cây có độc cũng như mủ cây giá, dùng duốc cá và diệt sâu bọ.
Đơn lá đỏ là thuốc chữa mụn nhọt, mẩn ngứa
Ở Inđônêxia, rễ cũng được sử dụng để trị bệnh về kinh nguyệt và sinh đẻ.
Ở Vân Nam (Trung Quốc), người ta lại dùng toàn cây làm thuốc trị bệnh sởi, viêm tuyến mang tai, sưng amygdal, tim quặn đau, thận quặn đau và lưng cơ hao tổn.
Liều dùng & cách dùng
Đơn mặt trời thường được dùng trong phạm vi nhân dân dùng làm thuốc chữa mẩn ngứa, tiêu chảy lâu ngày không khỏi, lỵ, đái ra máu. Ngày 10 – 20g lá tươi, sao vàng, sắc uống.
Bài thuốc kinh nghiệm
Chữa mẩn ngứa, mụn nhọt
Lá đơn mặt trời sao vàng, 40g. Sắc với 600ml nước còn 200ml. Chia 3 lần uống trong ngày.
Dùng 20 – 30g cành lá đỏ, dạng thuốc sắc: Dùng riêng hay phối hợp với lá thài lài tía, bầu đất tía, đậu ván tía.
Chữa tiêu chảy lâu ngày
Lá đơn mặt trời 15g, gừng nướng 1 miếng. Sắc với 600ml nước còn 200ml. Chia 2 – 3 lần uống trong ngày (kinh nghiệm của nhân dân ở Huế).
Đại tiện ra máu, kiết lỵ
Dùng lá đơn mặt trời phơi khô 1 năm. Sắc đặc uống. Điều trị liên tục đến khi cải thiện triệu chứng đại tiện.
Chữa zona và mẩn ngứa, mất ngủ
Dùng 400 đơn lá đỏ đã sao vàng, sắc với 600ml nước, còn lại 200ml (một bát), chia 2 – 3 lần uống trong ngày (Y học thực hành-10/1961:12).
Bài thuốc trị vú sưng đỏ, đau nhức, mụn nhọt ở vú
Dùng 15 – 20g lá đơn đỏ sắc lấy nước uống, chia nước sắc thành 2 – 3 lần sử dụng. Ngoài ra có thể dùng dược liệu khô đem vò nát, sao nóng và bọc trong túi vải, chườm lên vùng đau nhức.
Bài thuốc trị bệnh viêm da cơ địa
Đem 5 lá đơn đỏ rửa sạch, để ráo nước rồi giã nát với 1/2 thìa muối hạt. Vắt nước cốt uống 2 lần/ngày, còn phần bã dùng đắp và xát nhẹ lên vùng da cần điều trị.
Bài thuốc trị thấp khớp
Dùng 12g lá bạc thau (sao vàng), 12g lá đơn tướng quân và 12g lá cây đơn đỏ, ké đầu ngựa và rễ gối hạc mỗi vị 16g, lá thông 8g, dây kim ngân 10g. Nếu hàn nhiều gia thêm thổ phục linh và tỳ giải mỗi vị 16g, nếu phong nhiều gia thêm kinh giới 12g và vòi voi 16g.
Sắc dược liệu cùng 600ml nước với lửa nhỏ cho đến khi còn 200ml, chia thành nhiều lần uống trong ngày. Nên sử dụng bài thuốc trước khi ăn.
Rửa sạch 100g tầm phong và 100g đơn lá đỏ, đun sôi với 2,5 lít nước trong khoảng 10 phút. Dùng 1 chén nước sắc uống, phần còn lại dùng để tắm hoặc ngâm rửa.
Bài thuốc hỗ trợ điều trị bệnh viêm đại tràng thường xuyên đi phân lỏng
Dùng 15 – 20g lá đơn đỏ khô, đã sao vàng, sắc với 1 lít nước còn lại 300ml nước sắc, thêm vài lát gừng vào khi thuốc còn ấm. Chia nước sắc thành nhiều lần uống trong ngày.
Bài thuốc trị chứng kiết lỵ ở trẻ em và tiêu chảy mãn tính
Ké đầu ngựa, kim ngân đằng, đơn lá đỏ, liên kiều mỗi vị 8 – 12g. Rửa sạch và sắc lấy nước, chia thành 3 lần uống. Sử dụng bài thuốc trước khi ăn, ngày dùng 1 thang cho đến khi bệnh thuyên giảm.
Lưu ý
Người bị chứng khó đông máu hoặc hay chảy máu không nên dùng.
Tránh nhầm lẫn cây đơn lá đỏ với đơn hoa đỏ thuộc họ Cà phê và cây đơn tướng quân (khôi tía, cây lá khôi, khôi nhung).
Các bài thuốc đắp, ngâm rửa, tắm từ cây đơn lá đỏ chỉ thích hợp với những trường hợp bệnh nhẹ và chưa có hiện tượng bội nhiễm. Trong trường hợp tổn thương da xảy ra trên diện rộng và có dấu hiệu viêm, sưng nóng, đau nhức, bạn nên phối hợp với các biện pháp điều trị chuyên sâu được bác sĩ chỉ định.
Thông tin trong bài viết chỉ có giá trị tham khảo. Để biết thêm thông tin về cây đơn lá đỏ, bạn nên trao đổi với bác sĩ chuyên khoa y học cổ truyền.